آشنايي با هنرهاي دستي ايران

قالي بافي:نخستين قالي جهان در ايران بافته شده است و صحت اين ادعا همان فرش معروف به «پازيريک» است که در سال 1949 ميلادي به وسيله «رودنکو» باستان شناس روسي کشف شده است. اين قالي که در ابعاد 200*183سانتي متر است در واقع يک «رواسبي» است که از مقبره فرمانرواي پازيرک در نواحي جنوبي سيبري به دست آمده و هم اکنون در موزه آرميتاژ سن پطرزبورگ نگهداري مي شود. آزمايش هاي انجام شده توسط باستان شناسان بر روي اين فرش حاکي از اين است که قدمت اين فرش مکشوفه، متعلق به 350 تا 500 قبل از ميلاد مسيح است. همچنين از نظر سبک و طراحي تشابه آن با نقوش تخت جمشيد به دوره هخامنشي نسبت داده اند و معتقدند اين رواسبي به شاهزادگان سکايي هديه شده است.
در حال حاضر قاليبافي در 28 هزار روستا، مقامي مناطق عشايري و در بسياري از شهرهاي کشورمان رواج دارد و ميليون ها نفر به صورت مستقيم و غير مستقيم به طور دايم و فصلي و به صورت کار تمام وقت يا کار جنبي به آنها مي پردازند. قاليبافي بر روي دارهاي عمودي و افقي صورت مي گيرد که البته تقريبا تمامي زنان عشاير و بسياري از زنان روستايي قالي را بر روي دار افقي توليد مي کنند و از دارهاي عمودي در شهرها و روستاها استفاده مي شود.
مواد اوليه قالي دستباف شامل تار، پود و پرز است. تار عبارت است از نخ هايي که موازي يکديگر در طول قالي قرار مي گيرند و ممکن است از ابريشم، پشم و يا پنبه انتخاب شود. پود قالي عبارت از نخ هايي که به صورت موازي يکديگر از بين نخ هاي تار گذشته به طور افقي در دار قالي قرار داده مي شود. جنس اين نخ ها در قالي هاي ممتاز، ابريشم و در قالي هاي خوب و متوسط پشم و در فرش هاي متوسط تا معمولي نخ پنبه اي است. پرز سطح خارجي فرش را تشکيل مي دهد که به وسيله ي گره هايي که در تارها مي خورد به وجود مي آيد و در واقع به وجود آمدن طرح و رنگ هاي مختلف در قالي به واسطه ي وجود آن هاست. جنس پرز قالي را در قالي هاي ممتاز و عالي ابريشم و در ساير قالي ها پشم تشکيل مي دهد. ابزار کار قالي بافي شامل دار، شانه (دفتين)، کارد، قيچي و قلاب است. ضمن آن که به طور معمولي براي بافت قالي از نقشه استفاده مي شود.
قالي در واقع مجموعه ي هزاران گره است که در رج هاي موازي بر چله ها زده مي شود. گره بر دو تار يا چله مي خورد. آن هم به دو صورت است فارسي بافت و ترکي باف.
گره ي فارسي باف که به گره نامتقارن معروف است در ميان مردم فارسي زبان و چادرنشينان بلوچ و همچنين در شهرهاي اراک، مشهد، قم، اصفهان، کرمان و... رواج دارد. گره ترکي باف که ظاهرا به وسيله ي ترکان سلجوقي به ايران آمده است و به قفقاز و آناتولي (ترکيه کنوني) نيز رسيده است، به طور کلي در مناطق ترک زبان مورد استفاده قرار مي گيرد. ولي امروزه در بسياري نقاط غير ترک زبان نيز از اين نوع گره در بافت قالي استفاده مي شود. اين گره به گره متقارن نيز معروف است. طبق نظر کارشناسان قالي ايران داراي 9طرح اصلي است که به طرح هاي 9 گانه معروف بوده و عبارتند از:
1 ـ طرح هراتي 2 ـ طرح بوته اي 3ـ طرح خرچنگي 4 ـ طرح لچک ترنجي 5 ـ طرح ميناخاني 6 ـ طرح شاه عباسي
7 ـ طرح حنايي 8 ـ طرح بيد مجنون 9 ـ طرح جوشقاني
البته بايد گفت که امروزه انواع و اقسام طرح ها از جمله طرح هاي تلفيقي و ترکيبي به قالي ايران راه يافته است. افزون بر آن اگر تا گذشته اي نه چندان دور مثلا طرح لچک ترنجي بيشتر اختصاص به قالي کاشان داشت و يا اگر مثلا طرح بوته اي بيشتر در قالي کرمان ديده مي شد، امروزه چنين نبوده و نيست و در مناطق مختلف کشور انواع و اقسام طرح ها بافته مي شود.
قالي ايران از گذشته داراي سه ويژگي اصلي و عمده بوده است که عبارت است از:
1 ــ مرغوبيت پشم مصرفي 2ـ ثبات رنگ 3 ـ طرح ها و نقش هاي اصيل و سنتي
در خصوص مرغوبيت پشم يا خامه مصرفي بايد گفت که پشم نژادهايي از گوسفندان ايراني به خاطر جعد و ترکيب طول و ضخامت الياف مناسب ترين پشم براي توليد قالي، تشخيص داده شده است. ثبات رنگ قالي هاي کشورمان نيز به خاطر استفاده از رنگ هاي طبيعي در رنگ رزي خامه بوده و افزون بر آن طرح ها و نقش هاي اصيل و سنتي که توسط طراحان هنرمند ايراني و با الهام از آداب و رسوم و در مجموع فرهنگ جامعه ي ايراني ترسيم مي شود در دنيا منحصر به فرد بوده است. متأسفانه به دليل مصرف پشم هاي وارداتي در قالي و استفاده از رنگ هاي شيميايي در رنگرزي خامه که امروزه به ميزان زيادي متداول و مرسوم شده است ، فرش ايران بخشي از خصوصيات و ويژگي هاي ارزنده خود را از دست داده که بايد به اين مسئله مهم رسيدگي شود.
به هر حال عليرغم اين مسايل هنوز هم در عرصه ي رقابت بين المللي قالي ايران داراي جايگاه رفيعي است و به عنوان يکي از منابع مهم درآمد ارزي مطرح است.
منبع: نشريه بانو، شماره 26